Hakha tlun afawi deuh cang. Bas pawl kha Pakkoku lei in an kal i anai deuh tiah driver nih aka chimh. Ayeyawady Pakkoku hlei cu asau taktak. Adong kho lo hei ti awk asi. Cu nihcun anaiter rua. Yangon in Hakha nikhat le zankhat (24 hours) ah phanh khawh asi cang. Hakha Maan le High Class le bas Dangdang nifate an chuak. Cu pinah tlangkhat ṭhutdan pathum lawng hna aum caah tha zong adam deuh cang.
Hakha Akik
Lairam khualipi asimi Hakha cu alum bik caan April thla hmanh ah akik. Thillum ihruk peng ahau. Zan ih ah babucawng lumlum ivurh ahau. Tilum lo cun kholh ngam asilo. Sam thuhmi ungsi zong akhal. Asinain Hakha atlaihchan mi nihcun cun kan khua hi aningpi in airconditioned asi le anuam tuk anti. Siṭal aduhmi caah suit le necktie hman khawhnakṭ hmun asi. Nannih Yangon tehna cu alin tuk le hell mei lak um bantuk asi anti.
Laimi Caah Lairawl
Akih zongah Hakha cu kan dawtmi kan khualipi asi i kan tlaihchan ṭhiamṭhiam. Lairam phanh anomhnak cu Lai facang le Lai rawl kan ei khawh. Anphui (tungbor) le tabop hang hna cu athaw tuk. Tuaihmawng zong Kawlram ah ei awk kan hmu lo. Arsa Laichuan in chuan i chihlam toih hna cu athaw taktak. Zusa uarmi caah zusa ei khawh asi. Lai ngasa car nih le athaw tuk fawn. Ngavang sacar zong hmuh khawh pah asi. Sabuti le rathur zong ei lengmang khawh asi. Siasa, sakhisa, sazuksa le varitsa zong hmuh khawh asi pah tawn.
Mincim Hmape
Hakha hartonnak hmape cu atu tiang adam rih lo. Rungtlang acimmi cu hmape nganpi bang hmuh khawh asi. Hmape alomi hi Rungtlang lawng asilo. Zokhua in Hakha karlak lam le kaadang ah minchimhmape cu tampi hmuh khawh asi. Cim ti hlah seh tiah lam chak lungrualmi (retaining wall) akenkip ah aum. An lungrual zong cu thil dawh pakhat asi ve. Rak tuah tawn lomi tilukuang zong hmunkip ah kan hmuh. Hakha khua lam hi an thiang ngai cang tiin ka hmuh.
Nylon Kattaya Lam
Hakha khuachung lam cu kataya an rak phah. Ramdang atlungmi kan tufa pawl an zai tawnmi leidip cu aum ti lo. Kataya zong cu an phah thlu rih lo. Nylon kataya anti i Kawlram khuapi dang he Hakha cu ai lo deuh cang. Hi zawn hi mi an ilomh cionak cem asi rua ka ti.
Hakha khua innlo zong aṭha deuh ngai. Korea caanphio hi di ca he vaam ca he an hman i innsak afawi deuh cang. Khulrang deuh in innsak khawh asi caah letama man ah tangka adih tuk ti lo. Hakha ahcun letama nihlawh cu Kawlram nakin asang deuh ving cu mu.
Viewpoint Pahnih
Hlan lio ahcun Hakha khua conh duh ahcun Rungtlang kai asi tawn. Ralkap um hnu bel in kai aum set ti lo. Kai zong ahau ti lo. Atu cu khuaconhnak (viewpoint) pahnih kan nei cang. Gangaw lamlei lamnaite ah Viewpoint No. 1 aum i cuka cun Hakha khua alang dih. Hakha dawtu zaanghleicawi pawl phaisa thawhmi in pe 36 sang parthlam an sak. Pu Zo Bawi, Pu Sonny Thang Cung le Pu Thla Hre, Pu No Al le tiah voihnih thum kan va zoh.
Hakha Thar lei ah Viewpoint No. 2 timi aum ve i tlonlen pah kalnak ah atha. Cuka kan kal lioah Pu Thla Hre nih pinlei tlang ah khin hmun kaupi aum tiah aka chimh. Hakha cu hmun thatha atampi rih. Kauh khawh lengmang asi hnga. Cun tlangbo tete an um len. Cuka ahcun Kawl nih pura an sak lai ti kan phang. Hmunkhat le bang cu kan kham khawh hna tiah Pu Chum Ling nih achim.
Ralkap Tidil
Min neimi asi caah zohphu asi i kan zoh vemi cu Ralkap Tidil asi. Tidil cu cozah nih (Irrigation) nih an remh. Apawng pangpar dum tu cu sipin nih duhsah tein an ser. Saduhthah ahcun pangpardum sertu kampani (Landscaping company) nih dawh tein thla ruk chung ah ser hna selaw ka duh.
Hakha Thar Baptist Church
Hakha phanh ahcun vai pumh ve awk biakinn cu Hakha Thar Baptish Church asi. Chanthar ruahnak he sakmi asi bantukin ai dawh pinah, pumhnak, zungkhan, rawldumnak, zunput tehna an ngan an tha. Cupinah mawtaw le motorcycle chiahnak hmun kaupi an nei. Atu chan ahcun mawtaw chiahnak kaupi (ample parking space) neih hi aherh bakmi asi. Chin State biakinn lak ah atha bik asi lai tiah ka ruah.
Ka fale zong cuka ahcun ka pumhpi hna. Saya Than Sang Awi le Nancy Zatu le an fapa Charles Tial Cung an si. Ka nau tleicia Pu Ram Ceu fapa Pu Tai Ceu nih a mawtaw in akan thlah i akan don. An pastor pahnih Rev Ram Kian le Pastor Kap Lian Thang nih pumh dih ah lakphakti le changreu an kan dangh. Biaruahnak zong kan nei. Anmah he hman zong kan ithla.
Haithlan Tilionak
Haithlan ah cozah nih tilionak (swiming pool) an ser i US in ahong tlungmi Pu Thlasui Tluangneh le Pu No Al he kan va zoh. Hakha khua kan hmun tha bik ah zeicahdah mizapi ca santlai lomi yekukan cu an tuah hnga kan ti. Kalpah le kirpah ah khuachung ai rawkmi le khuachung biakinn ai rawkmi kan hmuh pah. Chuahtakmi khuachung ahhin antam, khachuan le lubuk tibantuk haangan cinnak ah an hman i Hakha khua an kan rin pah ko anti.
Hakha Town Coffee
Hakha Town Coffee timi eidindawr thar ka fale he phanh balnak ah tiah kan phan. Dawrthar ah aum. Achung lawng um ahcun ramdang te alo ve ko. Hakha phanmi ramdangmi zong cuka ahcun an ra lengmang anti. Aleeng rawl ka ei tikah ka ei tawnmi Ṭhaminpawng kai cah i athawt pinah aman zong afaak lo. Pu Hram Hlei fapa tuahmi dawr asi. Kaadang eidindawr tucu an man afaak ngai. Yangon i K4000 kan peekmi arsa kio hna Hakha ah K8000 asi. Nga Tanbaya Rangoon i K8,000 asimi Hakha ah K16,000 asi. Ar zuat le nga zuat kan thiam rih lo caah asi ko.
Hakha Cherry
Hakha Cherry lakphak dawr zong athar arak um. Pu Cung Hu le annu dawr asi. Chin Uzi pin deuh ah aum. Ṭhutdan cabuai zong an tha. Mi an tam ngai. Kan kal lioah Hluttaw committee pawl an rak ṭhu ve. Timit tilaak aṭha lomi kan va chek anti. Ai telmi hawikom Dr Hmuh Thang, Pu Ngun Sang Aung le Pu Rual Cung nih kan cabuai ah an hong kan chimh.
Vunci Isaac Khen Ai Phuaknak
Timit tilaak lawng asilo. Contractor nih ṭhate an tuah lomi hi adang aum len rih. Zaaṭhal le Buanlung kar Bawinu tiva hlei zong aṭha lo i an remhter hna. Surkhua le Lungrang karlak hlei zong aṭha lo anti. Apoi cemmi cu Pyidawtha market sakmi aṭha lo tuk i an ngol ter hna. Cozah nih an sak lai anti. Vunci Isaac Khen zong ai phuah phahnak aruang pakhat asi. Amah chimmi asi. Market cu umti hlah kaw sa cu thlanglei certual ah an zuar. Haangan cu sei in innkip azuarmi sin in cawk ahau.
Innkaang Meiṭet
April 2 ah Dawrthar innkang ai thok kate ah alang in kan hei hmuh. Fire engines (mi tat ka) nih an zuanhnawh colh i an phalh khawh tuan zong kan hei hmuh. Electric in ai thok anti. Hakha innkang hi electric mei ngawt in ai thok ti an chim. Cun meithat zung hi san an tlai chin lengmang tiah mi nih an thangṭhat hna. Cun anmah nihcun innkangh tikah mibu nih rian ṭuan thiam loin an kan donh tawn i apoi tuk anti ve.
Zu Thawl Dawr
Hakha ah zu athawl in zuarnak (liquor store) akarh i an manh tuk. Dawr neitu hi Kawl ngawt an si. Lunghlei va pawng Nyein dawr hna cu inn dot li bak an sak khawh. Dawr hnih an nei cang. Lai tangka Kawl sinah tamtuk akal. Kawl zong cu Hakha ah an tam chin lengmang. Hakha khuathar lebang ahcun inn nei an tam cang anti. Hakha Thar um hnu cun Hakha Khuathar hi khualai asi cang. Kan khualipi alai bak ah anmah an tam te lai.
Inner Line Permit
Hakha khua le Lairam hrimhrim ahhin Kawl an tam chin lenmang lai ti cu afiang. Nikhat khat ah anmah hi mitambu (majority) an site lai ti hi phan aum. 2008 Phunghrampi ahcun khoika poh ah um khawh cio asi. Hmailei ahcun duhpoh um khawh lo ding in upadi ser ahau. Cucu um aduh taktakmi kha permit sawk ter asi. Hi bantuk hi Inner line permit ti asi i India le Malaysia zongah an umter. Miphun hme kha miphunpi nih dolh lonak caah tuahmi asi. March 2018 Thinṭhang mekazin (page 20) zongah Zapeng Sakhong nih, “Mirang cozah hmanh nih Chin ram chungah miphundang luh lo ding in tuanvo an kan laak piak” tiah aṭial khah. Ramrian tuanmi pawl tuanvo ah chia usih.
Hakha Khua le Rose Pangpar
Hakha khua hi pangpar cinnak ah atha. Kawl nih hninsi antimi rose pangpar nih aduh khun rua ka ti. Ka tlunnak ah rose pangpar kung khat arak par i a enn taktak. Thlakhat hnu ka kal lai tiang ai rawk lo. Kaungkyait lakphakdawr nan kal ahcun dum ah pangpar phunphun hmuh khawh asi. Hakha living standard asang cang i man anei theng ballomi pangpar zong man anei cang. Tangka hmuhnak ah pangpar ciin ding asi.
Fiakfairok
March thla dih lai in April thla dih lai tiang Hakha ah fiakfairok onh ka thei lo. Khuate ka phanhnak Nabual le Buanlung le Sihhmuh zongah ka thei lo. Keimah theih lo sawhsawh maw asi hnga fiakfai va tiang nih an kan peemtak viar dah asi hnga. Asi loah fiakfairok kah hmang hna nan um sual hlah maw?
Chim ka duhmi aum rih nain hi vial in zaa seh. Asau tuk ahcun nan rel duh lo sual lai. (11/6/2018)