Kawlram chung State pasarih le Region pasarih lakah Chin State ah miphun dang an tlawm cem. Cucaah Chin State cozah ah miphun dang vunci (Minister for Ethnic Affairs) aum lo. State dang le Region dang ahcun an um cio. Pathum pali umnak zong an um len. Laimi nih Rakhine State cozah le Magway Region cozah le Sagaing Region cozah ah Minister for Chin Affairs kan nei.
Mah hi zeibantuk dah asi kan ti ahcun hi hna ram ahhin Laimi 50,000 hrawng kan um ve caah asi. Chin State tu ahcun miphun dang milu 50,000 an tlin lo caah asi. Rakhine miphun hi Paletwa ah 20,000 hrawng cu an um rua. Atu ah Kawl hi Lairam ah 10,000 an um hnga dek maw. Hmailei ahcun Kawl hi an karh te lai. Cucu hi cabia ka ṭial hnawhchan zong asi.
2008 Phunghrampi Section 161 (b) le (c) ah State asilole Region ah miphun dang milu Kawlram pumpi milu i 0.1% an um ahcun anmah ai-awh tu dingah Hluttaw kuzale pakhat neih khawh asi. Cucu vunci an si colh. 2008 Phunghrampi an ṭial lioah milu 57 million kan um an rak ti. Kawlram pumpi milu million 57.5 kan um ahcun cu i 0.1% cu 57,000 asi hnga le Ethnic Affairs Minister um khawhnak ah milu 57,000 ahau ve hnga. Laimi zong Sagaing le Magwe le Rakhine ah milu 57,000 nak tlawm lo kan um tinak asi hnga. Cuzat tiah nambar cun an chim lo.
Million 57 ti kha arak dik lai lo. Ahnupi 2020 kum cazin ah Kawlram milu dihlak 54.58 million kan um ti asi. Cu lakah Chin miphun cu ting nga fai (0.52 million) kan si ti asi. Laimi zong hi zatzat Chin State ah um dawh kan si lo. Kawlram cazin hi cu zumh awk aṭha lo. Cucaah 57,000 hrawng ti loin 50,000 hrawng ka ti.
Laimi hi Bago Region ah kan tam ngai nain 50,000 cu kan naih lo. Atu cu Yangon Region zongah kan tam pah ve nain 50,000 kan phan naisai loh. Laimi cu mipem phun deuh hi kan rak si pah. Cucaah kan iṭhek tuk. Ti fimnak le ram hrinnak panh cu vuleicung phung asi ko. Miphun dang ca tu ahcun kan ram cu heih fuh duh awk le um duh awk in hlanlio cozah nih an ser lo cu.
Kan ram cu tlangsang le horthuk tamnak hmun asi. Cucaah Mirang nih The Chin Hills (Laitlang) tiah an rak auh. Kokek in umkal le khualtlawn harnak ram asi. Kawl cozah nih lam le hlei zong an kan serpiak loh. Tlanglawng lam le vanlawng ṭumnak zong ah tuah loh. Chin State thlanglei bik Paletwa in Lairam khualipi Hakha ah meeting kai dingin rat duh ahcun tilawng, vanlawng, tlanglawng le leilawng in rat ahau. Zarhkhat arau. Laitlang thlanglei le Laitlang chaklei kan itlawng kho lo. Kan ikom kho lo. Cucaah idawtnak zong atlawm. Cucu hlanlio cozah duhnak zong arak si ko rua.
Electric mei le ti zong an kan pee loh. Sianginn, sii-inn zong zaalak in an kan pee loh. College le University cu nizan tihni lawng ah an kan tuah piak. Laimi nih cozah rian ṭuan kan duh ngai nain ṭuan awk atlawm tuk. Kampani rian le NGO rian arak um loh. Sipuazi tuahnak ah aṭha loh. Chin State cu cathiam lonak hmun le ngandam lonak hmun le sifahnak hmun asi. Cucaah Chin State nih sifaak cem state buaih zong kan hmuh.
Zeicahdah Chin State hi an kan daithlanh hnga? Zeicahdah an kan philh hnga? Zeicahdah forgotten kan si hnga? Kan biaknak ruangah asi hnga maw? Kan biakinn dawhdawh le kan vailamtah hi maw an rem hnga lo? An hnah maw achuak hnga? Kan suit le kan necktie le kan haap kedan hi maw an mit akem hnga? Anmah biakmi biak ve le anmah thuam in ithuamh ve hi maw an kan duhpiak. Hni le taikpon le phanah hmang ve hna seh ti maw an kan duh? Laimi cu Nitlaklei le vunraang an uar hna le cu hna nihcun bawm hna seh anti hnga maw?
Aruang zei ava si pohah aphi cu sifaak bik state cu kan si ko. Hong pem hnawh duh awk ram ruam asilo. Hong um ve duh awk ram cu si nemmam hlah. Cucaah mipem kan rak nei lo. Kawlrawn in Laitlang ah an hong ithial lo. Cucaah Chin State cu miphun dang an tlawm. Aṭha ve ko. Asinain ai thleng lai. Chin State ah miphun dang an karh thluahmah lai.
Miphun dang nih kan ramah an kan pem duh lo bantukin kanmah Laimi zong nih kan ramah kan um duh ve ti lo. Laimi ramdang phanmi kan tamtuk cang. Kawlrawn pemmi zong kan tlawm ti lo. Zeizat set nih dah Lairam kan zaamtaak ti bel kan hngal kho lai lo. Atuaktaan mi nihcun ahrawnghrang cu an chim khawh men lai. Laimi ram thumnak le Kawlrawn kan pem ruangah Lairam cu aking. Tar le hngakchia lawng an um. Rian ṭuan kho an um lo. Thlan cotu le ruak vuitu hna an har.
Kum 2010 thok in aphungmen democracy ram kan si hnu in chim khawh le ṭial ngam asi tikah kan au ve cang. Nan kan daithlanh, Lairam ṭhancho ter ve uh kan ti. Asi khe anti le Chin State ah lam le hlei le sianginn le zung tampi an sak. Electric mei an kan tuahpiak. Ti an kan laakpiak. Asinain hi rian vialte aṭuantu dingah Laimi an um lo. Kawlrawn in rianṭuantu (workers) an ra. Laimi aummi hnihkhat nih nihlawh tlawm tein an ṭuan duh lo. Kan luhmuhzi atam fawn. Ka nu athi, ka pa azaw, ka far va nei ding asi tibantuk in khunh hal ahau. Cutikah contractors pawl nih khunh hal ahmang lomi an duhdeuh hna le Kawlrawn in rianṭuantu an von phurh hna. Mawtaw pahnih pathum khat in. Kawlmi anunu le apapa Lairam kuli tuan ah an ra. Lairam khuate tiangin Kawl lamco le innsa an phan.
Acheu cu Kawlrawn ah an kir ti lo. Lairam ah an um beh. Kawl tlangval acheu nih Lainu an ṭhit hna. Micheu nih dawr an tuah. Laimi nih Kawl dawr thil cawk hna kan uar. Anmah tu kan bomh hna. Kan welcome tuk hna. Cucaah Kawl dawr Hakha ah atam ngai cang. Inn le lo he an um cang. Hakha Khuathar ahcun Kawl an tam ngai cang anti. Khuathar khi Hakha ahcun hmunlai asi cang khih. Kan khualipi laicir cu anmah sang asi te lai. Chin State chung khuapi dang zongah an um len ve ti ka theih. Lai khuate ah PAT zong Kawl an um len. Naite kan fale rian ai phuakmi rawltu ahhin an ichap te hoi lai.
Laimi nih le sipuazi tuah kan thiam lo. Dawr hmete tuah hna cu kan ning azak. Dawr tuah afawi zia le amiak zia kan hngal lo. Cathiam zong ahau lomi, degree neih zong ahau lomi asi kan hngal lo. Cathiamlo nih rumnak hmuh khawhnak asi kan hngal lo. Khakha Kawl nih vanṭhat anti i dawr an hong kan tuah hnawh. Lai phaisa vialte Kawl sin aphan. Micheu cu mawtaw khat in eidin he zeidang dang he Thantlang tiang hna an ra le zarhkhat ah an thil an manh viar. An kir i ahnu zarhhnih ah an ra ṭhan. An lungthli cun Laimi an hruh ning hi aw dawr tuah hmanh an hngal lo anti lai. Adonghnak ah an hong pem lai, Lairam ah. Chin State ah miphung dang an tam chin lengmang lai. Kan khua le kan ramah ah an kan rum hnawh lai. Cho zoh in kan zoh hna lai. Lozu nih innzu apawnchuah lai.
Lai khualipi Hakha ahhin kan common language (zapi hmanmi holh) cu Kawlholh asi te lai. Atu hmanhah chawdawr signboard vialte cu Kawlholh lawngte asi cang. Tlangcungmi khuapi dang zongah anmah holh aleng ti loh. Kachin State le Shan State ahcun miphun an icawh ning azual tuk le Kawlholh hman aherh khun. Annih State ahcun ahramthok tein miphun an tam. Kannih cu hmailei ah an tam lai. Cutikah Hluttaw kuzale hmanh an chuak te lai. Shan State ahcun an Chief Minister hmanh Kawl asi khah. Hmailei ah Chin State vuncichoh (Chief Minister) hna miphun dang an si bak lai loh kan ti kho lo. Hmailei ah Chin State ah Laimi nakin miphun dang milu tamdeuh caan hna achuak kho.
Hiti asi khawh nakding hi 2008 Phunghrampi ah aum. Section 355 ah “Rammi nih Kawlram chung khoika poh ah um khawh asi” tiah ati. Aduhmi caah Mirangholh in chim ahcun “Every citizen shall have the right to settle and reside in any place within the Republic of The Union of Myanmar” ti asi. Uktu pawl nih an duhmi cu Kawlram miphun vialte hi icawh dih usilaw miphunpi nih miphunte vialte dolh dih hna usih ti asi ko lai hih.
States pawl hi miphun min auh loin mindang peek zong an duh. Hlan ah an chim bal. Nai zongah an chim ṭhan. Chin State hi Taungzalat State, Shan State hi Kanbawza State, Kachin State hi Manaw State hei ti bantukin thlen an duh. Zeicahtiah miphun kan icawh ṭhup ko cu teh anti. Miphun kip nih anmah min tein State an duh cio ai ti zong asi. Atu rallokap bawipa lebang nihcun achim lengmang. Uknak alaak hnu thla khat ah khan Kachin State le Shan State i miphun an icawh ning achim ṭhan. Theih aduhmi caah atanglei ah ka von ṭial.
2014 kum milu rel ning ah Shan State ah minung 5.8 million an um. Cu chungah anmah Shan hi 35.23%, Bama 11.44%, Pa-O 8.94%, Palaung 7.06%, Wa 6.41%, Danu 4.4%, Kokang 3.22%, Lahu 4.05%, Jingphaw 2.35% le miphun dangdang 16.84%. Cu bantukin Kachin State ah minung 1.8 million an um. Cu chungah Bama 29.2%, Shan 23.6%, Jingphaw 18.97%, Lisu 7%, Rawang 5.5%, Lawwaw 3.33%, Lacheih 2.89%, Zaikwa 1.57% le miphun dangdang 8% an um. Hi zoh tikah Shan State ah anmah Shan 35% renglo deuh an um i Kachin State ah anmah Kachin 39% nak tamdeuh men an um. Kachin State le Shan State ahhin miphun an icawh bik. Cucaah Kachin State ah acunglei ka chimmi Ethnic Affairs Minister 4, Shan State ah 7 an um.
Chin State ah Kachin State le Shan State bantukin miphun icawh tuk cu duh ding asilo. Miphun dang an tamtuk ding cu nangmah zong nih na duh lai lo. Cucaah acunglei kan chim cangmi Pohma 355 hi remh ahau. Kanmah le kan State cio ah ahopauh duhpauh in luhter loah aṭha. Permit sokter i permit neimi lawng umter ding asi. India ram le Malaysia ram zong ah an hmanmi Inner Line Permit kan tuah ahau.
Mah hi milu tlawmte lawng asimi miphun hna runvennak (to protect ethnic minority) caah sermi upadi asi. Hi kong tlamtling tein hngalh aduhmi nih Ṭhingṭhang mekazin September 2020 ah Pa Hmun (Australia) ṭialmi rel uh. Ramrian ṭuantu pawl (politicians) nih hmailei phunghrampi kong an caih tikah hi kong chim ding ṭavuan an nei. (9/8/2021)