Hlanlio ka timi hi U Nu chan lio Pu Zahre Lian le Pu Ral Hmung chan lio kha ka chim duhmi asi. Kha lio kha 1947 Kawlram Phunghrampi ning in Parliamentary System kan hman. Chin Affairs Minister cu Lai MP (members of parliament) nih anmah chung in ithim asi. Hi Chin Affairs Minister hi Union (cabinet) Minister asi chih i nawl anei ngaimi ṭhutdan asi. Cutikah voikhat tal vunci ṭuan cu Chin MP pawl nih an duh tuk cio caah an icuh tawn.

Presidential System

Atu hi 2008 Phunghrampi ning in Presidential System kan hman. Vunci icuh timi bia aum kho ti lo. Chin State i kan Chief Minister (CM) hi Pyine Hluttaw kuzale thimmi (elected) asimi chung in President nih athim. Anmah Pyine Hluttaw kuzale chung in anmah le anmah ithim asilo. Cucaah party pakhat nih Pyine Hluttaw kuzale zatceo renglo ahmuh zongah President nih aduh lo ahcun athim hlei lai lo. President nih aduh ahcun Independent in thimmi pakhat pa zong CM ah athim ko lai. Pyine vunci sawhsawh belte Hluttaw kuzale asimi he asilomi he peek khawh asi.

Hluttaw kuzale asilomi vunci peek hi tlangcungmi nih an duh lo ngai. An thinlung ah acunglei kan chimmi parliamentary system aum peng caah asi kan ti khawh. Ataktak ahcun presidential system ahcun Hluttaw kuzale asilomi lawngte vunci peek ding asi.

My Memoirs by F.C. Zathang

Hlan ahcun anmah le anmah an ithim caah an icuh tawn. Atu ahcun icuh awk aṭha lo kan ti cang . Cuti hlanlio Chin MP pawl nih vunci an rak icuhnak kong cu ka vun ṭial lai. Hihi F.C. Zathang nih My Memoirs tiin Mirangholh in aṭialmi cauk chung in ka laakmi asi. Midang chimmi le ṭialmi ai tel lo. Amah hi atu ah Aizawl ah aum. Indian Police captain in pensen ala. Sihhmuh khuami asi. Ka pa Ceu ka ti. Annu hi Thau khuami asi caah Thau khuami ah an ruah ṭheu. Hlanah Fred Ceu Luai ti asi. Rangoon khua ah Mirang miphun tadinsa saya Peter Simms sinah stenographer arak ṭuan. German Democratic Republic (GDR) rak timi East German Embassy ah stenographer (short hand typist) ah lahkhah tamdeuh ving hmuh ding asi caah arak iṭhial. Gen Ne Win nih Kawlram nawlneihnak alaak hnu in ai din. Hitihin Lai MP pawl vunci an rak icuhnak kong cu atial.

Hakha Ah An Ka Thlah

1958 kum adonghlei ah Kawlram AFPFL party cu bu hnih ah an iṭhen. U Nu le Thakin Tin hruaimi bu kha Athiangmi (clean) AFPFL tiah an auh. Ba Swe le Kyaw Nyein hruaimi bu kha Afekmi (stable) AFPFL tiah anti. Afekmi bu nih Prime Minister U Nu kha kan zum lo (no-confidence motion) tiah parliament ah biatung an dirh.

U Nu nih parliament ah mee (vote) 8 in atai. Asinain, U Nu nih vuncichoh (Prime Minister = PM) rian kha General Ne Win 31-10-1958 ni ah thla 6 ca in apeek. Chin Affairs Council ah Zahre Lian vunci aṭuan lio asi. Zahre Lian cu Athiangmi AFPFL leiah aṭang. Lai MP 14 chungah 8 nih an dirpi. Afekmi AFPFL party le Capt Mang Tung Nung hruaimi CNO (Chin National Organization) party nih Zahre Lian kha vunci in thlaknak khua an khaang. Hei ti ahcun Hakha ah Hrang Nawl sin kal dingah keimah kha an naignganzi hriamnam (political tool) ah an ka hman. Rian an ka fial. Athaizing ah Kalemyo ah ka zuang i zanlei ah Falam ah ka lan. CNO party Secretary asimi Hrang Nawl kha thirhri ka tuk. Thaizing rak ka or ka ti. Amah le party upa pawl cu an zung ah an rak um. Rangoon in biacah ka rak phurh.

Thang Lian Nih Zahre Lian Athlen

Hrang Nawl cu Falam ah aran khawh chung in achoi. Lumbang MP Thang Lian kha Athiangmi AFPFL party in Afekmi AFPFL party ah iṭhial law Chin Affairs Minister na si lai ava ti. Culioah Tiddim in MP pakhat zong Afekmi AFPFL party ah arak iṭhial ve. Zahre Lian cu an thlak i Thang Lian cu Chin Affairs Minister ahong si.

Ral Hmung Nih Thang Lian Athlen

Thang Lian cu Chin Affairs Minister aṭuan caan ni 100 hmanh atling huaha lo. Gen Ne Win vuncichoh (Prime Minister) aṭuan caan adih ruangah asi. Parliament nih Gen Ne Win ṭuan caan cu kumkhat an sauhpiak. Thimnak luatte le dingte in (free and fair election) na tuah lai anti ve. Gen Ne Win nih cozah thar aser tikah Chin Affairs Council nih minister thar an thim ve ahau. Chin MP pawl nih Afekmi AFPFL party chungtel Ral Hmung cu vunci ah an thim. Thang Lian kha mee (votes) 8-5 in atai. Thang Lian cu Parliamentary Secretary an peek ve.

Ral Hmung hi Nguntualchung Zathang asi i Hakha mesandane (constituency) in MP thimmi asi. Amah hi pafim paralṭha asi. Rian aṭuan caangka in vuncichoh hngalh loin thil atuah. Lairam uknak hmunpi zong Falam in amah khua Hakha ah aṭhial. Gen Ne Win nih na thiltimi leet ṭhan tiah afial nain aduh lo. Cucaah arian in an phuah. Chin Affairs Minister aṭuan caan hi ni 300 nakin atlawm deuh. Asinain amah athimtu caah cun pasalṭha (hero) asi.

Zahre Lian Nih Chin National Day Ahrawh

Chin National Day February 20 ah tuah lengmang asimi kha Gen Ne Win nih innhngak cozah (caretaker government) atlaih chung caan Zahre Lian Chin Affairs Minister atuan lioah Zahre Lian nih ahrawh. Asinain 1960 kum ah Zahre Lian Chin Affairs Minister asi ṭhan tikah CNO party he an ibawm i Chin National Day cu an nunter ṭhan. Atu ahcun hi ni hi Chin State lawng siloin vuleicung kip Laimi umnak poh ah an tuah cang. Chim awktlak ah ka ruahmi cu Zahre Lian hi Tlauhmun khuami Zahau Chief Thang Tin Lian fapa asi caah Chin National Day arak hrawhmi asi.

Kum 1960 ah Guardian Magazine ah Chin National Day kong ka ṭial. Chin Affairs Minister Zahre Lian cu Chin National Day arak hrawh ruangah ka soi. Cu lioah Mindat SDO (vuanthok) cu Gin Za Cin asi. Rangoon arat lioah ka umnak Chin Rest House ah ahong ka leng. Vunci soinak cabia ka ṭial ruangah na ral aṭha tuk ati i lomhnak bia achim. Hotel ah aka kalpi i rawl aka dangh. Gin Za Cin hi CNO party ṭanhtu arak si.

CNO Party

Chin National Organization (CNO) party hi 1957 kum ah Tiddim khua ah an dirh. Capt Mang Tung Nung President, Vomthu Maung Vice-president le Hrang Nawl General Secretary an si. February 1960 thimnak ah CNO nih Tiddim in MP 3 an hmuh. 1961 bye-election ah CNO in Hrang Nawl nih Hakha Thlanglei in MP ahmuh. Cu tikah CNO party in MP 4 an si cang. Zahre Lian thlaknak khua kan khaang lai anti lioah Gen Ne Win nih March 2, 1962 ah nawlneihnak vialte alaak i an saduhthah cu pakpalawng ah ai cang.

Acunglei hi F.C. Zathang (Fred Ceu Luai) ṭial ning tein ka lehmi/laakmi asi. Atu lio ramrian aduhmi caah theihtlei pakhat zong asi lai. 1947 Phunghrampi le 2008 Phunghrampi an idannak zawn pakhat zong asi caah relphu asi lai tiah ka vun ṭial. (11-8-2018)

 

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *