Atu cu zapi theih asi cang bantukin Kawlram phunghrampi cu federal (Pyidaungsu taktak) in kan i uk te lai ti asi cang. Asinain federal zong ahhin aphun phun in an um ve i zeibantuk federal dah kan ilaak lai ti hi caihhmai te ding asi. America bantuk maw India bantuk maw Switzerland bantuk dah ti ithim ahau lai.
Cun federal ahhin India bantuk parliamentary sytem zong aum i America bantuk presidential model zong aum. Atu tiang thawng kan theihnak ah tlangcung hriamtlai pawl nih parliamentary system an duh ti asi. Hmailei ah tampi an icaih ṭhan te ko lai. Kei cu presidential system zul te usi law tlangcung mi Pyidaungsu vunci si khawhnak lam atamdeuh lai caah aṭha deuh lai tiah ka ruah.
Presidential model taktak ahhin president hi mizapi nih thim asi. Atu lio bantuk in Hluttaw nih thim asilo. Mizapi ti tikah ramchung ummi vialte nih me sanh in thim asi. Cun an icuh tikah anmah pakhat ca lawng siloin vice-president asi ding he an icuhti. Vice-president atuan ding pa kha running mate anti.
President asimi pa nih cozah aser tikah vunci kha amah duhmi poh peek khawh asi. Hluttaw kuzale asimi zong asilomi zong peek khawh asi. Amah party asilomi zong apeek khawh hna. Cutikah tlangcungmi aduh zat poh in vunci peek khawh asi. Phunghrampi hmanh ah peek cio ding tiin ṭial awk atha. Tlangcung miphun ngan deuh 7 hi vunci pahinh cio, asilole vunci pakhat le vunci changtu pakhat cio peek ding tibakin phunghrampi ah ṭial khawh asi. Hihi ka hnabei in ka ṭialmi asilo. Panlong Agreement ah khan Executive Council ah nan kan telh ve lai ti aum khah. Kha kha vunci ti nak asi ko. Vunci ka timi hi Baho asinh kha ka chim duhmi asi. Baho kong kan caihmi asi hih.
Cun hmunkhat ah ram kan ser lai tiah Panglong Hnatlaknak (Pinlon Sachoh) min kan ṭhut tikah uknak zong ah kan itel ve ahau. Kawl kuttang um ding ah kan min kan thut ṭung lo. Micheu nih Hluttaw pahnih ah pei kan itel cang ko cu anti. Kha kha aza lo. Hluttaw cu upadi sertubu an si iuknak tlaitu bu (vunci pawl) zong ah tlangcungmi kan itel ve hrim hrim ding asi. Parliamentary system asi ahcun Kawl party nganmi pakhat nih thimnak ah Hluttaw hmun vialte i zatceu nak tamdeuh ahmuh ahcun amah nih cozah aser lai. Cozah aser timi cu an hruaitu kha vuncichoh (Prime Minister=PM) asi lai i cupa nihcun vunci caah aparty chungin Hluttaw kuzale asimi lawng kha vunci ah athim hna lai. Anmah party in Hluttaw ah zatceu fai an tlin lo belte ah party dang pakhat maw pahnih maw ai sawm hna lai i zatceu renglo an si hnu lawng ah cozah an form khawh lai.
Cutik ah an sawmmiparty chung in pakhat maw pahnih maw vunci peek ve ahau. Vunci peek ve lai in sawm asi cu mu. Hiti asi tikah parliamentary system ahcun Chin party, Kachin party, Shan party tibantuk pyidaugsu vunci an si kho lai lo. Kawl party lawngte nih vunci an ṭuan lai. Vunci si ai tinhmi nihcun Kawl party in icuh ahau hnga. Cutikah party hme tete cu anmah pine vunci lawng an tuan kho lai i Pyidaungau vunci cu an hmu kho lai lo. Pine tiang lawng an phan kho lai i Baho cu an phan kho lai lo. Cubantuk asimi party hme tete an lotlau thluahmah lai. Hibantuk party hme tete lohtlau hi parliamentary system ah atam deuh ve.
Cucaah tlangcungmi pohpoh caah presidential system Kawlram nih hmang selaw aṭha lai tiah ka ruah. Hi pinah ka saduhthah cu president ai cuh ding le a running mate hi miphun pakhat si hna hlah seh tiah phunghrampi ah iṭial selaw tlangcungmi atu lio bantukin vice-president kan si kho lai. President ai cuhmi party hna an tam ahcun tlangcungmi hna president asi ngual ko hnga. Parliamentary system ah president ti aum ve i nawl anei lo. Aphung men bawi bik asi. Nawl neitu cu vuncichoh (PM) asi. Presidential system ahcun president nih khan nawl aneih. Atu tiang kan theihmi ah tlangcung hriamtlai pawl nih khan nawl nei lo president (parliamentary system i president) kha tlangcunmi ichawn lengmang ding an duh ti asi. Hmailei ah an icaih than lengmang ding asi.
Baho ah kan itel lo zongah kanmah le kan pine cio ah duhtawk in kan lal ah aza anti bia maw asi hnga. Cuti asi ahcun federal taktak asi lai lo. Adeu asi lai. Power sharing anti i nawlneiknak hi iphawtzamh ahau cu mu. Upadi Sertu Bu (Legislature) he Uknak Tlaitu Bu (Executive) he Biacaihtu Bu (Judiciary) he tlangcungmi kan itel ve dih ahau. Upadi Sertu Bu ahhin Hluttaw cu pahnih asi ko lai. Kan itel ding zat in tlangcungmi kan itel ko lai.
Biacaihtu Bu hi cozah rianṭuan deuh an si lai i amah kal in akal lai. Uknak Tlaitu Bu hi vunci pawl (cabinet) an si i Head of Government (vuncichoh asilole le Thamada) nih akhanh hna lai. Cutikah parliamentary system kan zulh ahcun Kawl party in vuncichoh (prime minister) achuakmi pa nih amah party chung MP lawngte vunci apeek hna lai. Vunci pawl zong lal tuk khawh asi. Zeicah tiah an tuahmi poh Hluttaw nih an hnatlakpi lengmang hna lai. Hluttaw kuzale ah khan anmah party an tamdeuh cu mu. An tamdeuh caah PM (prime minister) zong cu asi cu mu.
Federal phung kan zulh ahcun state (pine) zong nih Baho zong nih phunghrampi kan nei veve lai. Parliamentary asi zong ah presidential asi zongah akal ning tein akal kho ko. State level (pine asinh) ahcun apoi lai lo. National level (Baho asinh) belte ah Parliamentary system kan zulh ahcun acungl ei ka chim cang bang tlangcungmi Pyidaungsu Vunci si khawh ahar lai. Presidential system ahcun afawi tuk.
Savo phawt in phawt khawh asi. Mifim kawl bel ahar pah lai. CucaahKawlram nih presidential systemhmang usilaw tlangcungmi caah aṭha deuh lai ka ti. (14/9/2016)