Kan chan cu chan chia asi. Cucaah kan Lairam cu kan kaltak thluahmah ko. Kawlram tiang zongin kan kaltak cang. Cucaah kan Laitlang cu aṭhing chin lengmang. Milu zong kan tlawm chin lengmang. Ngaihchia asi ko.
Cacawn ah ramdang akalmi kan um. Kuli ṭuanah akalmi kan tam bik. A zam i azammi kan um fawn. Malaysia le Singapore ah atam bik kan kal. Kan innpa ram India le Thailand zongah kan kal, kan zam. America le Canada ah kan kal chin lengmang. Guam akalmi vialte America an phan dih te ko lai. Australia le Japan le Korea zongah kan kal rih. Atu cu Israel le Germany zong kan ngan ti lo. Laimi kan kal lonak ram aum ti lo hei ti awk in aum cang. Laimi ramdang ah kan kal tuk i passport zung zongah min kan ngei cang.
A kalmi lakah lothlo zong an i tel. Tanghra awngka zong an um. Sianghleirun akai lio an tampi fawn. Rian ṭhaṭha phuahtak i akalmi zong zeimawzat an si. Akalmi lakah kan hawikom an i tel cio. Kan sahlawh rualchan an i tel cio. Nungak dawhdawh kan uarmi hna an i tel. Tlangval ṭhaṭha nih nungak uai lengmang in an kaltak hna. Patung nih an nupi le an fale zong an kaltak hna.
An kal tikah athli tein an kal. Rualchan le hawikom hmanh an kan chim lo, eiṭi le dinṭi ta cu chim lo Pastor auh i thlacam piaknak zong aum theng lo. Dam tein tiah an kan chawn ta lo. Kanmah zong nih achawnh awk kan thei hna lo, a thlite cu va si kaw. Vanlawng dinhnak i va thlah awk zong kan thei hna lo. Athlite kal aherhmi zong an um nain athlite kal aherh lomi, aningcang tein akalmi zong nih athli tein an kal ve. A thlite kal hi aphung ah acang.
Athli te i akalmi hi ramṭha deuh akalmi an si i akir ti lo ding an tam lai. Cucaah thih hlanlo aa hmu ti lo ding zong kan si men ko lai. Asinain an kut hmanh kan tlai ta hna lo. ‘Dam tein vai kal ko ai kun….’ kan ti manh ti hna lo. Lung ava leng dah. Ngaihcia ava si dah.
Zeikhawm si ai kun atu cu an kal ko cang i akalmi caah saduh that usih. A thli an kal zongah kaltak awk atlakmi kan ram ruangah asi i anmah akaltu mawhchiat cu asi nemmam lo. Mwahchiatnak nawl zong kan ngei lo. Uhṭanhnak nawl zong kan ngei lo. Atu lio thil sining asi hei ti ko usih.
Ca Cawng Hna Seh
Akalmi lakah cacawn bak i akalmi kha kan lawmh bik hna. Kuli lek i akalmi an si zongah mino deuh cu alanghlat (distance) tal in ca cawng pah hna selaw tiah saduh kan that. Asilole caan cheu (part time) tal in ca cawng pah hna seh. An hmuhmi kha eidinnak le hman awkah azaa tuk i kaazaa tuk cang tiin hnangam in um hna hlah seh. Ca cawnnak ah an phaisa kha ui hna hlah seh. siang ko hna seh. Rian ṭha deuh, rian sang deuh hmuh khawhnak i zuam peng hna seh. Degree aphunphun he rak kir cio hna selaw zeitluk in dah aṭhat lai.
Laimi le Laimi I Ṭhi Hna Seh
Laimi ka timi hi Chinmi ti zongin ruat ko. Aa khat in ka ruahmi asi. Atu cu Laimi nungak tlangval tampi ramkhat ah an umṭi cang hna i anmah le anmah te i kawl hna sehlaw i ṭhi hna seh. Cu lo ahcun kan miphun le kan holh an daw ti lo sual lai, an thlau sual lai. An umnak rammi ah an i cang sual lai. Kan siang hna lo.
Hmunkhat Deuh ah Va Um Hna Seh
Ramdang an umnak ah mah lawng in khuadang ah va um lo in Laimi dang an um cionak khua ah va um hna seh. Laimi dang he i kom peng hna seh. Cucun Laiholh zong an hman deuh lai i an philh lo deuh lai. Laimi an sinak a tlau lo deuh lai. Laimi an tam ahcun pumhnak hna an tuah khawh lai i a ṭha chinchin lai.
Laiholh le Laihla Hmang Peng Hna Seh
Kawlram in a rami Laiholh in chuahmi cauk le mekazin caw peng hna selaw rel peng hna seh. Laihla ṭepphel zong caw peng hna selaw ngai lengmang hna seh. Cuticun Laimi le Lairam kong an theih peng lai. Laiholh le Laihla an philh lai lo.
An Fa le Laiholh Chim Hna Seh
An fale nih Laimi an sinak le Chinram cu an ram asi nak an theih nakhnga Laiholh an thiam a herh. An thiam nakdingah nu le pa nih ṭuanvo nganpi an ngei. Ramdang i a ummi an fale Laiholh an thiamter hna ahcun kan uar tuk hna lai. Atu America ah Laiholh cawnnak an tuah ti kan theih i kan i lawm tuk.
Pumhnak Va Ngei Hna Seh
A cunglei kan ti bantuk in Laimi um cionak i an um ahcun pumhnak tuah awk aṭha lai. Atu America te Singapore te Malaysia te hna ah Laiholh pumhnak an tuah ti kan theih i kan i lawm ngaingai. Pumhnak an tuah i Laimi dang he an i hmuh lengmang ahcun Laitlang thawng zong an theih deuh lai i Laimi ka si tinak le Laimi tanhnak (sense of belonging) an ngei deuh ko lai.
Christmas Tuah Ṭi Hna Seh
Christmas cu chungkhar i ton caan (family reunion) asi bantuk in Laimi chungkhar i tonnak ah hmang hna selaw va tuah ṭi lengmang hna seh. Hmun ngaruk i an i pumh ahcun i fonh hna selaw hmun hnihthum ah Christmas va tuah ṭi hna selaw i tong lengmang hna seh.
Laiphun Ni Tuah Ṭi Hna She
Laiphun Ni (Chin National Day) cu kum khat voikhat lawng asi caah ram khat i a ummi Laimi (Chinmi) vialte i fonh hna selaw hmunkhat te ah va tuah ṭi tawn hna seh. Laimi (Chinmi) ka si ti langhternak le philh lonak le pakhat le pakhat i theihhngalhnak ah aṭha tukmi asi.
Rak Kir Ṭhan Hna Seh
Kan chan cu chan chia asi caah ramdang ah an kal. Aphung asi ko. Chan ṭha kan phanh ahcun rak kir ṭhan awk asi ve ko. Democracy kan hmuh tik ahcun kan ram hi anuam ngai ve ko lai. Rian ṭuan awk zong atam ko lai. Rian i cuh awk zong aum tung lai, adotdot ah. Bahu ah maw, Pine ah maw, Myone ah dek. Aran khawh chungin kan ram aṭhangcho ko lai. Aṭhancho nakding zong rakṭuan cio hna seh. An rak ṭuan cio ahcun aṭhangcho deuh taktak lai. Zeicaahtiah ramdang in an hmuh theihmi atam cang.
An cawnnak in an thiammi he, Mirang holh an thiammi he an rak kir ahcun mi sawsawh cu an si lai lo. Asang lei deuh saduhthah ahcun; Sianghleirun kip ah saya hna ṭuan hna seh, zung ip ah bawi ṭuan hna seh, company kip ah manager hna ṭuan hna seh, company kip ah manager hna ṭuan hna seh, accountant hna ṭuan hna seh; vuanci aṭuan na, Ambassador aṭuan na, kampani angei na, hotel angei na, sihni aṭuan na, sibawi aṭuan na, tadinca editor aṭuan na si tung hna selaw, Laimi kan hmai ahngal tuk hnga.
Rian Thiamnak Rak Kirpi Hna Seh
Ramdang kuli ṭuannak ah rian phunphun an ṭuan bantuk in rian thiamnak (skill) aphunphun ṭha te thiam vun i zuam hna seh. An bawi (boss) sin zongin hi pa hi cu rian thiammi asi tinak lehmah asilole caṭial piaknak vun i tlunpi hna seh. Hika an phanh tikah santlai ngai in an hman khawh te lai. Lairam le Laimi nih asilole Kawlram nih an thiamnak kan herh te lai. An rian thiamnak le an phaisa khonmi in hika ahhin sipuazi (business) tuah hna selaw rian ṭuantu (worker) siloin rian ngeitu bawi (boss) ah i cang hna seh.
Laimi le Laimi Vun Kan Bawm Hna Seh
Ramdang rian an ṭuan bantuk in Kawlram ummi nak cun phaisa cu an ngei deuh ko lai. Cucaah, Laitlang ah miphun ca aṭha timi rian ṭuannak an hna atlami pawl cu vun bwam peng hna seh. Zeicaahtiah an ca i zeihmanh lo te kha hika ahcun san atlai ngai.
Tahchunhnak ah LBC, Yangon, Nunphung le Zatlang Ṭhanchonak Bu hna, Hakha i aummi CACC hna hi an bawmh khawh hna ahcun kan ca le kan holh caah aṭha ngai hnga. Muko mekazin hna, Bukbau hna hi ramdang ummi Laimi nih an cawk lengmang ahcun hi ka lei hin an chuah khawh lengmang ve ko lai. Muko mekazin hi America auk khat ah US $ 5 in uk 50 hrawng zuar asi i cu nih cun anunter ko. $ 5 cu America ahcun suimilam cheu ṭuanman lawng asi. America aummi Laimi lawng hmanh nih Laiholh in chuahmi cauk paoh uk 200 lengmang caw hna selaw cauk aphunphun achuak kho lai i kan Laiholh aṭhangcho tuk ko lai. Ramdangdang a ummi nih vun cawk cio ahcun zei cu dah chim awk aum ti.
A Kir Lomi
Acheu cu rian ṭha ngai angeimi le siarem ngai in aum i rak kir ṭhan awkah ahar cangmi zong an um te lai. Asi hrat le acunglei kan ti bantuk khan Laitlang ca le Laimi caah bawmhnak kan kua hna seh. Asilole an sahlawh rualchan mino ca an cawnter hna ahcun Laimi cathiamnak asi ko. Inn ṭhaṭha an sak piak hna ahcun Lai khua an dawhter asi ko. Israelram cu ramdang aummi an miphun hna nih an bawmh tuk hna caah an ṭhangcho ti cu nan theih cio ko cu ta.
Chan Chia in Chan Ṭha Ah
Ka hawipa, afapa zong Guam ah akal vemi pa nih, “Kan fale America kal an tam tuk cang i kan Laitlang cu aṭhangcho tuk cang lai” ati. Hipa ruahnak ahcun kan fale an fel cio lai i rian felte in an ṭuan lai, ca zong an cawng pah lai i innlei zong tangka tampi an kuat khawh lai ti in aruah. A ruahnak bantuk asi ahcun achiami kan chan hi chan ṭha ah ai cang ko lai.
Naite ah Malaysia Prime Minister Dr. Mahathir Mohamad nih cun ramdang i kal aa timmi an rammi mithiam mifim pawl cu hitin ati hna. “Ramdang kal cu kan in thlauh kho hna lo. Zeicatiah hi ka nakin pei alet hra in tangka nan hmuh lai cu. Va kal ko u law, tangka tampi hmuh va zuam uh. Asinain, nan tangka cu Malaysia ah rak tlunpi dih uh” tiah capo pah in ati. An nih caah cun capo asi nain kan nih caah cun biatak asi awk asi.
Ka Saduhthah
Acunglei ka saduhthah pawl hi ramdang akalmi kan hawile pawl nih an tuah ciami an ruah ciami asi ko lai. Cu ti asi ahcun vun tuah chin lengmang hna selaw vun ngol hna hlah seh ti hi ka saduhthah asi. Ramdang aummi kan hawile nih mekazin zong an chuah, e-mail zong in an i chawn tawn, ‘Chin forum’ ti bantuk zong an tuah ti kan theih i kan i lawm. Mah ti Laimi ka si tinak le Laimi le Laiholh le Laiphung le Lairam dawtnak an ngeih peng kha kan saduhthah asi. Mah lawng si loin mah pumpak cathiam deuhnak le rumnak an i zuam ding zong saduh kan thahpiak hna. (Muko 2001 June)