Kan vawlei hi khulrang tein ai thleng. Hi ai thleng cuahmahmi kan vawlei ah hin information technology (IT) timi thawng thanhnak lei thiamnak ko hi ai thlenning a rang. Nifa tein a ṭhawng chin lengmang fawn. IT i a hriamnam pawl, komputer tehna, internet tehna, e-mail tehna hi vuleicung khuazakip ah hman an si (e-mail ticu electronic mail tinak asi i asullam cu komputer in cakuat tinak asi ko). UN Secretary General Kofi Annan nih cun, ‘Minung kan ṭhanchonak tuanbia ah Internet hi i chonhbiak le thawng i thanhnak lakah khulrang cem in aṭhangchomi asi. Aum bali cawnpiaknak hriamnam lakah arang bik asi men lai’ a ti.
Thawng thanhnak le chonhbiaknak ruangah hin kan vawlei hi abi chin lengmang mi a lo. Vawlei cung hmun khat i thil acangmi hi vawlei cung ka dangah sehkan tlawm pal le minit tlawmpal ah theih khawh asi. Zeitluk thiamnak ṭha dah ava si. Ka nolh ṭhan lai. Kan vawlei hi ahme chin lengmang. Ahmet tuk caah ‘Vawlei cung khuate’ ti tiang in kan auh. Hi kan vawleicung khuate ah hin ram khat le ram khat, miphun pakhat le pakhat kan i chawn lengmang. Pehtlaihnak kan tuah lengmang.
Na duh zong duh lo zongah hiti pehtlaihnak aṭhangcho tukmi hi aum ko cang i khirh ṭhan awk aṭha ti lo. Cu he cun kan vawlei hi ai thleng cuahmah i anung cuahmah. Hi anungmi kan vawlei ah hin Mirangholh hi mi nih an duh chin lengmang. Zei caah? Cawn lo awk le thiam lo awk aṭhat lo caah asi. Neih hrimhrim aherhmi hriamnam asi. Internet chungah hin zakhat ah sawmriat cu Mirangholh in ṭial asi. Cu caah ai thleng cuahmah mi kan vawlei kong theih ve kan duh ahcun vawleicung holh kan thiam ahau.
Vawleicung holh cu zeidah asi tiah bia ka hal ulaw ti ka duh. Hi ti hin kan leh hna hnga. ‘Vawlei cung holh ka timi cu vawleicung khoika paoh thawng thanh khawh le chawnhkhawh asi tikah cu chonh khawhnak ah komputer le Internet le vawleicung kip nih hmanmi Mirangholh thiam hi asi.’ Mirangholh hi mi nh an uar chin lengmangnak kongah naite ah tadinca pakhat nih hi tin aṭial.
‘Mirangholh hi ram 75 nih an holh i ram 75 nih an holh a pahnihnak (second language) ah an hman. Ram 30 nih holh pakhatnak (first language = nu le holh) ah an hman. Mirangram (Britain) nakin Mirangram leengah ahmangtu an tam deuh.
Hi kong he pehtlai in caṭial thiammi nih an chimmi ka vun chim chin rih hmanh lai.
(A) Mirangholh hi minung million 300 nih anmah holh (native language) ah an hman. Million 700 nih an holh apahnihnak ah an hman. Tulukram lawng bakah million 300 nih Mirangca hi an cawng lio. A dihlak ah vawleicung minung billion paruk chungah zakhat ah pakul in sawmthum karlak nih Mirangholh an hman khawh cang. Mirangram i an hmanmi Mirangholh ngiangai bantuk cu asi lai lo nain Mirangholh cu Mirangholh ṭhiamṭhiam asi.
(B) Mirangholh aṭhat khunnak hi holh dang he zong cawh khawh asi. A phunphun in hman khawh asi. Holh dang ai laak lengmang khawh i a ṭhang chin lengmang. Cu caah cun Mirangholh hi vawleicung mi vialte tlangholh asi ko cang.
Mirangholh cawn a herhnak hi phundang in zoh ṭhan hmanh usih. Atu lio ah cun vawleicung sipuazi hi pakhat le pakhat an i pehtlai dih, an i bochan dih. Cucaah ram pakhat sipuazi (a bik in a rummi ram sipuazi) a ṭhat lo ahcun ramdang vialte ahnursuan dih hna. Cucaah kampani pawl nih an bawi deuh pawl kha Mirangholh cawn an fial hna, an hnek hna. Zeicaah Mirngholh ṭheu cu? Kampani pawl nih hin an rianṭuantu Mirangholh an thiam lawngah ramdang mi he ṭhate in an i chawn kho lai, khu aan khaangṭi kho lai, an zuam khawh hna lai i an tei khawh hna lai tiah an ruah caah asi.
Komputer achuah hnu hin Mirangholh nih holh dang vialte avun lonh dih ṭhan hna. Internet nih Mirangholh hi holhdang hmai ah ahei nam ṭhan hoi. Cucaah vawleicung chawleh chawhrawlnak ah Mirangholh hman cem le uar cem ahung si. Mirangholh aṭhatnak cu fiangte le fawite in hman khawh asi. Sipuazi hrim ahcun afian le atheih fawi kha abiapi tuk. Kampani bawi pawl cu caan an ngei lo. An caan cu tangka asi.
A donghnak ah chim ka duhmi cu Mirangca hi a nungmiholh asi i biafang dang zong chap lengmang asi. Mirangholh hi vawleicung chawleh chawhrawlnak holh, vawleicung sipuazi holh, rianṭuan thiamnak (technology) holh asi. Cu caah vawleicung hmundang dang he kan ruahnak i theihternak le i thlennak caah kan cawn ahau.
Mirangholh kan cawn ahau ka ti tikah Mirangholh hi bia usih ka tinak asi lo. Mirangholh cu rianṭuannak hriamnam caah kan cawn lai. Kan phunglam le kan holh cu kan uar ṭhiamṭhiam lai. (Muko 2002 March)