Coronavirus thar Covid 19 timi biafang achuah hnuah Stimulus Package timi biafang kan hmuh lengmang ve. Covid 19 pulrai cu December 2019 in ai thokmi biafang asi. Stimulus Package hi cu biafang thar asi loh. Covid 19 hnu in chim tammi biafang asi. US le ramdang ah chim atam. Kawlram ahcun phundang in kan auh. Zapi nih misifaak bomhnak (relief) ah kan ruah. Cuzong cu ai palh thlu lo.
Ataktak ahcun Stimulus Package timi hi minung kan khuasak bomhnak siloin ram sipuazi bomhnak tu asi deuh. Ram sipuazi bomhnak ah minung bomh ai tel ve caah ai palh loh kan tinak asi. Covid 19 nih minung he kampani he ram he akan den viarmi damnak ah cozah nih thil aphunphun atuah. Cucu Stimulus Package anti i cu kong cu atlangpi in ka chim lai. Stimulus Package sullam kan ti lai maw Stimulus Package nih ai tinhmi kan ti lai dek.
Stimulus timi biafang hi stimulate timi biafang in ara. Stimulate ti sullam cu nunter, ṭhawnter, nganter tinak asi. Ram sipuazi zong stimulate na tuah ahcun anung lai, aṭhawng lai, angan lai. Package ti cu fun, tom ti asi caah achungah thil pahnih pathum aum tinak asi. Pakhat lawng aum lo. Cucaah Stimulus Package ti ahcun ram pakhat sipuazi cu lamhnih lamthum in stimulate tuah khi asi.
Stimulate tuah ning phunphun kan chim hlanah sipuazi lei mifim pahnih chimmi bia tlawmte in zoh ta usih. Adam Smith timi pa nihcun “Ram sipuazi ah cozah ithlak lo ding asi. Sipuazi cu amah tein ai sersiam ko lai. Mit hmuhlo kut (invisible hands) nih aremh ko lai” ati. “Tahchunhnak ah pakhat pa nih thilman faak tukin ahauh ahcun athil aman lai lo i aman aṭum ko lai. Adang pakhat pa cu athilman aniam tuk ahcun ka thil aman sawk hi teh ati lai i athilman akaiter ko lai. Cutikah cu thilman cu atawkfang ah ataang ko lai”. Hiti asi caah cozah nih thilman khiahpiak hna hi ahau lomi asi.
“Pakhat pa nih thilthar pakhat aser i amanh tuk i aman akaiter lengmang ahcun ai hlawk tuk lai. Midang pakhat nih cu kong cu atheih lai le cu thil cu aser ve lai. Cu thilthar sertu pahnih an um cang lai. An izuam cang lai. Cutikah cu thilthar man cu aṭum ziahmah ko lai” ati. Hitihin amah tein ai sersiam ko lai ati. Zuar duh zat (supply) le cawk duh zat (demand) an itong ko lai. Hihi market economy timi zong cu asi.
John Maynard Keynes nihcun ram pakhat sipuazi aderthawm ahcun cozah ithlak ahau. Cozah nih taangka hman thluahmah i mi kutah tangka phanhter ding. Ngunkhuai hna ṭhumh ding. Rianṭuan awk aphunphun ser i minung rianṭuan awk neihter. Tangka hman awk neihter tibantuk cozah nih tuah ding ati. Cuticun thil caw khotu tamter ding ati.
Atawinak chim ahcun Adam Smith nih sipuazi ah cozah ithlak loding ati. John Maynard Keynes nih sipuazi ah cozah ithlak ding asi ati. Stimulus Package hi Keynes duhning cu asi. Keynesian economics ti khawh asi.
US ah avoi thumnak Stimulus Package caah $1.9 trillion hman ding in President Joe Biden nih amin athut cang. Trillion cu one million million asi. Million lawng tein million pakhat baak khi asi. Nambar in ṭial ahcun $1.9,000,000,000,000 tiin ṭial asi hnga. Zero hleihnih aum hih. Cu ahcun minung pakhat $1400 peek ding le rian neilo zarhkhat ah $300 peek ding tehna ai tel. Lahkhah tampi eilo pauh cu an peek cio hna lai. Kampani pawl akarh umlo tluk nawn in tangka coih zong ai tel. Nikum ah hibantuk bomhnak hi voihnih an tuah cang. Ramdangdang zongah an tuah cio.
Kawlram zongah nikum ah pehtlai tein phaisa hmuhnak (regular income) nei lomi voithum an bomh hna. Ahmasa bik ahcun K20,000 an peek hna. Ahnubik ahcun K40,000 peek an si. Kampani zong akarh tlawm tein phaisa an coih hna. NLD party zong mee (vote) hmuhnak ah cozah tangka nan hman tiah party cheukhat nih anti phah hna. Ramdang thilzuar (export) atuahmi ahlankan ngunkhuai 2% an ṭhumh hna.
Electric mei man zong meter 150 tiang cu aman liam ahau lo. 2021 kum ralkap cozah kai hnu ah dawr hme tete K5,000,000 tiang in kan in coih hna lai. Akarh kumkhat at zakhat ah K2 (2%) lawng asi lai tiah an thanh ve. Stimulus Package hi ram pakhat sipuazi aṭhat lo caan, sipuazi aṭum caan ah hman aherh. Mikip nih tangka hman awk nei hna selaw kha an hmanmi kha midang caah phaisa hmuhnak (income) ah cang seh.
Chawdawr ah thil na cawk ahcun dawr neitu nih phaisa ahmuh. Eidindawr na kal ahcun eidindawr nih phaisa an hmuh. Vanlawng nai ciit ahcun airline nih phaisa an hmuh. Hotel ah nai thumh ahcun hotel nih phaisa an hmuh. Kha hna nih phaisa an hmuh cio caah tangka an hman khawh deuh ve. Rianṭuantu zong an hlan khawh deuh lai. Rian neilo an tlawm lai. Rian nei nih phaisa an hman khawh ve lai. Cuticun ai peh vima lai. Kha nih khan ram sipuazi cu anunter lai aṭhawnter (stimulate atuah) lai ti khi asi.
Stimulus Package hi Monetary Stimulus ti le Fiscal Stimulus tiin ṭhen khawh asi. Monetary stimulus ahcun bank (baan) tangka karh ṭhumh ai tel. Kawlram zongah Covid 19 chuaka nikum ah khan bank tangka karh an ṭhumh ve. Bank tangka karh atlawm ahcun bank tangka chiah zong aphu loh na ti lai le na tangka inn (thingkuag, bizu, ihpah tang) ah na chiah men lai. Na sinah phaisa aum ahcun na hman deuh men lai. Cun bank karh atlawm ahcun bank in tangka cawi nai foih deuh lai i sipuazi tuahnak zongah na hman deuh lai. Duhherh cawknak zongah na cawi deuh lai i na hman men lai. Khati tangka na hman deuh ahcun acunglei kan chim cang bang ram sipuazi na ṭhanter lai.
Bank karh atlawm ahcun mah ram tangka le midang ram tangka thlen atlawmter. Cutikah ramdang thilzuar (export) izuam deuh asi. Export akai ahcun tangka lut atam ve. Cutikah tangka zong cu hman khawh deuh asi le ram sipuazi zong cu aṭhanchoter ve lai.
Fiscal Stimulus hi cu cozah nih tangka hman deuh asi ko. Cozah nih tangka coih tehna, ngunkhuai khirh tehna, mikip tangka thenh (stimulus checks) tehna, lamchunh le hleidonh le innsak tibantuk infrastructure caah tangka hman tehna atuah khawh. Ai tinhmi cu tangka tamter asi. Stimulus checks hna hi hmang hna seh, khong hna hlah seh ti phun khi asi. Semrelmi ca tu ahcun tangka khon khawh caan asi. Ramdang um Laimi nih tangka khon caan ah ser awk asi. Hmang loin nan khon ahcun stimulus package nih ai tinhmi bel asi deuh hnga loh.
Central Bank (Baho Baan) nih tangka tamternak cu aphunphun in atuah khawh rih. Quantitative Easing anti i tangka tamter tinak asi ko. Bonds le adangdang hna commercial banks le financial institutions pawl sinin tampipi in acawk khawh. Tangka zong aser chap khawh. Central Bank nihhin tangka hi aherh tawk ati ningin aser khawh. Hlan liopi bantukin sui neih zat in ser asi ti lo. Central Bank hi cozah kuttang ah aum lo. Independent asi. Amah nawl in rian aṭuan khawh.
Covid 19 timi pulrai hi pandemic timi vuleicung vialte acul dihmi asi caah ahrawhmi business (sipuazi lohngan) hi vuleicung ah atam tuk. Ahrawh cemmi ah tourist industry (khual tlawnnak he ai pehtlaimi sipuazi lohngan) pawl asi. Cucu vanlawng khualtlawn hna, airport hna, hotel hna, casino tehna, eidindawr tehna an si. An rian an ngol. Kampani ai rawk. Rianṭuantu an phuah hna. Rian neilo an karh.
Tangka hmang khotu an tlawm. Cucaah ramkip ah cozah nih sipuazi lohngan hna, rian neilo hna lahkhah tlawmmi hna an bomh hna. Rianṭuannak phaisa le hman ding phaisa nei hna seh tinak asi. Stimulus Package nih ai tinhmi cu tangka hi mikut phan selaw mikip nih hman awk nei deuh hna selaw cu nihcun ram sipuazi anunter lai, aṭhawnter lai i anganter lai ti khi asi. Rammi zaangfah le zawnruah alo nain arak si ziar lo. (13/3/2021)